توضیح: یادداشت زیر را به درخواست خبرنگار محترم روزنامه ی «شرق» و به مناسبت سالمرگ احمد شاملو (دوم مرداد ۱۳٧۹) نوشتم. اواخر شب دوم مرداد ۱۳۹٦ سردبیر محترم شرق خبر داد که مدیر مسئولِ روزنامه گفته این مطلب «تند» است و «شرق» از چاپ آن معذور است. بنابراین، مُجازم که آن را برای رسانه های دیگر بفرستم. این کار را بیشتر با این هدف می کنم که اگر کسی نمی داند بداند کارِ سانسور و هراس نشریات داخلی ایران از شمشیر داموکلسِ توقیف و تعطیل به جایی کشیده شده که حتا مطالب معمولی از نوع این یادداشت سانسور می شود.
محسن حکیمی
رویاروییِ «چربدستانی در صنعتِ زیبامُردن» با «چیره دستانی در حرفه ی کَت بسته به مقتَل بُردن»، تقابل «یکی نه» گویان با «آری» گویان به وضع موجود و، به طور کلی، نبرد «آفتاب» با «ظلمت»؛ از این دست است ضرباهنگ و رپ رپه ی اشعار سیاسیِ احمد شاملو، همان نیروی محرکی که ابوالفضل بیهقی را در به تقریب هزار سال پیش واداشت در تاریخ نامدار خود داستان بردارکردنِ حسنک وزیر را به تصویر کشد. در سرانجام این داستان است که بیهقی با درد و دریغ می نویسد «احمق مردا که دل درین جهان بندد! که نعمتی بدهد و زشت بازستاند» و چنین ادامه می دهد: «و حسنک قریبِ هفت سال بر دار بماند چنانکه پایهایش همه فروتراشید و خشک شد چنانکه اثری نماند تا به دستور فروگرفتند و دفن کردند چنانکه کس ندانست که سرش کجاست و تن کجاست. و مادر حسنک زنی بود سخت جگرآور، چنان شنودم که دو سه ماه ازو این حدیث نهان داشتند، چون بشنید جزعی نکرد چنانکه زنان کنند، بلکه بگریست به درد چنانکه حاضران از درد وی خون گریستند، پس گفت: بزرگا مردا که این پسرم بود!…». در صف مقابل این بزرگ مرد، فرومایه ای چون بوسهل زوزنی قرارداشت که، به گفته ی بیهقی، «در امیر [سلطان مسعود غزنوی] می دمید که ناچار حسنک را بر دار باید کرد». شاملو نیز در شعر خویش دو سوی این رویارویی را با همان واژگان و سبک و سیاق بیهقی به تصویر می کشد. او خود را نه «عدو» بلکه «انکارِ» آری گویان به نظم موجود می داند: «ابلها مردا عدوی تو نیستم من، انکار توام». و در مقابل، خطاب به آنان که در پیکار با این نظم، «عاشقانه بر خاک» می میرند، چنین می سراید: «دریغا شیرآهنکوه مردا که تو بودی». اما غرض از ذکر این مشابهت سیاسی ورود به بحثی دیگر است و این یادداشت را سر آن نیست که به نبرد «آفتاب» و «ظلمت» در شعر شاملو بپردازد؛ آن، حدیث دیگری است که در جای خود باید به تفصیل و شایستگی بررسی شود. در اینجا فقط می خواهم به کوتاهی – که موظف به رعایت آن شده ام – به مثال هایی از نقش زبان شعر شاملو در زنده کردن فارسیِ دری خاصه یکی از درخشان ترین نمونه های آن یعنی تاریخ بیهقی اشاره کنم.
۱- کاربرد مصدر در افعال ترکیبی یا گروهی- بیهقی: «چون به هرات رسد، او را بر آن حال نتوانیم دید». یا «و وی سوی نشابور رفت و مرا با خویشتن برد و نگذاشت رفتن». شاملو: «نگاه کن چه فروتنانه بر درگاه نجابت به خاک می شکند، رخساره ای که توفانش مسخ نیارست کرد. چه فروتنانه بر آستانه تو به خاک می افتد، آن که در کمرگاه دریا دست حلقه توانست کرد»(شعر «میلاد آن که عاشقانه بر خاک مُرد») به ترتیب به جای «نیارست بکند» و «توانست بکند»؛ «پا بر سر یأس بتواند نهاد» (شعر «فریادی و…دیگر هیچ») به جای «بتواند نهد»؛ «با ایشان چه می بایدم کرد؟»(شعر «وصل») به جای «چه باید می کردم»؛ «با چنگِ تمامی ناپذیرِ تو سرودها می توانم کرد، غم نان اگر بگذارد»(شعر «غزلی در نتوانستن») به جای «می توانم بکنم».
٢- کاربرد «خنده زدن» به جای «خندیدن» - بیهقی: «و پوشیده خنده می زدندی که وی گزاف گوی است». شاملو: «نازلی! بهار خنده زد و ارغوان شکفت»(شعر «مرگ نازلی») به جای «بهار خندید».
٣- کاربرد فعل مجهول به جای معلوم - بیهقی: «چون ماتم داشته شد رسولی فرستیم نزدیک پسر کاکو و او را استمالتی کنیم». شاملو: «دستانت آشتی است، و دوستانی که یاری می دهند تا دشمنی از یاد برده شود» به جای «تا دشمنی را از یاد ببریم».
۴- کاربرد حرفِ ربطِ «تا» به جای «که» - بیهقی: «پنج و شش ماه گذشت تا خداوند نشاطِ شراب نکرده است». شاملو: «این که بامداد او، دیری است تا شعری نسروده است»(شعر «شبانه ٢» به جای «دیری است که شعری نسروده است».
۵- کاربرد «دست» به جای «نوع» یا «گونه» - بیهقی: «و آواز داد قوم خویش را که درآیید. مردی سی و چهل اندر آمدند، مُزّکی و مُعدَّل از هر دستی». شاملو: «…گنجی از آن دست که تملک خاک را و دیاران را از این سان دلپذیر کرده است!» به جای «گنجی از آن گونه که…».
٦- کاربرد قید «سخت» به جای «بس» یا «بسی» – بیهقی: «جواب که داده بودید با خداوند گفتم، سخت خوش و پسندیده آمد»، یا «و همان یک اسب داشتم و سخت تیزتک و دونده بود چنانکه هر صید که پیش من آمدی باز نرفتی». شاملو: «من مرگ را زیسته ام، با آوازی غمناک، و به عمری سخت دراز و سخت فرساینده».
٧- کاربرد الفِ تأکید برای تحسین (یا تقبیح) - بیهقی: «بزرگا مردا که تو بودی»، یا «احمق مردا که دل درین جهان بندد!». شاملو: «خوشا نظربازیا که تو آغاز می کنی!»(شعر «شبانه»).
٨-کاربرد مصدر «شدن» به جای «رفتن» - بیهقی: «گفتم حالی امیر محمود از دست بشد و ترسم که کار بر شمشیر افتد». شاملو: «به نوکردنِ ماه بر بام شدم» (شعر «محاق») به جای «بر بام رفتم».
بی تردید، اینها فقط نمونه هایی از جای پای نثر تاریخ بیهقی در زبان شاعرانه ی شاملوست و در صورت بررسی دقیق تر می توان موارد بیشتری از کاربرد فارسی دری را در شعر شاملو نشان داد. باید گفت که زبان شعر شاملو وامدار فارسی دری است، اما همین زبان با بدعت ها و نوآوری هایی که در فارسی دری کرده به نوبه ی خود به واسطه ای برای گسترش و افزایش امکان ها و توانایی های این زبان بدل شده است، تا آنجا که گزاف نگفته ایم اگر بگوییم شعر شاملو مُهر خود را بر زبان فارسیِ امروزین کوبیده و بی گمان بر غنای آن افزوده است.
محسن حکیمی - اول مرداد ١٣٩٦
وبلاگ دِرابـــــــــــا