همانگونه كه بعضی محافل فعالین كارگری و نیز- تا آنجا كه ما مطلعیم- بخشی از كارگران می دانند، اخیرا نوشته ای با عنوان " نگاهی كوتاه به ایران خودرو از آغاز تا امروز" به قلم آقای ابراهیم امید(از این پس نوشته ی ایران خودرو) منتشر شده است. تا جایی كه ما می دانیم تعدادی از فعالین و كارگران به نوشته ی آقای ابراهیم امید چه به صورت شفاهی و چه مكتوب (١) عكس العمل مثبت نشان داده و به استقبال انجام اینچنین اقداماتی رفته اند.
فراتر از استقبال و برای تكمیل اقدام انجام شده توسط ایشان لازم است با بررسی هرچند اجمالی ِ نوشته ی آقای ابراهیم امید و با نقدی مسوولانه و تنها به هدف تكمیل اقدام ایشان و ارتقا مباحث و انتقال تجارب در جنبش كارگری، این نوشته را نقدی مسوولانه كرد و مباحثی از این نوشته آن را مورد نقد و نظر قرار داد.
قطعا ادامه ی بحث هایی از این دست می تواند به بارورتر شدن نظریات (آنهم از خلال بحث و نقد جمعی) در میان فعالین عرصه ی مبارزه ی طبقاتی بیانجامد تا خود كمكی باشد به تقویت ِ روند ِ افزایش آگاهی و مبارزه‌ی طبقاتی كه مهم ترین ثمره اش همانا بسط و گسترش و قوت گرفتن روند سازمانیابی طبقاتی است.
به همین منظور به صورتی خلاصه ( وغالبا اشاره وار) نكاتی چند از نوشته ی ایران خودرو را مورد بررسی قرار می دهیم؛ برخی از این نكته ها خود ناظر به مباحثی جدی تر است كه گاه حتی با اشاره بدان در ذهن خوانندگان یك مبحث قدیمی و كلاسیك یادآوری میشود. ما فقط به یادآوری اجمالی و یا برجسته كردن و یا سوال درباره ی غیبت برخی موضوعات و رویكردها میپردازیم و با امتناع از بسط و شكافتن ِاین موضوعات دو منظور داشته ایم : اول اینكه چند موضوع و رویكردِ غایب ِمهم كه در نوشته غایب هستند آنچنان برجسته و مهم هستند كه كافی است بدان ها اشاره كرده باشیم و هیچ خوب نیست كه اهمیت و برجستگی سوال،درمورد غیبت این رویكرد ها در میان توضیحات طولانی و شرحِ و نقد ها گم شود. دوما همانگونه كه پیشتر گفته شد برخی از موارد و موضوعات مورد اشاره ی ما در این نوشته برای خوانندگان و به ویژه فعالین بسیار آشنا هستند و بسط دادن بحث و پرداختن به اختلافات در رویكردها جایش در این نوشته نیست. چه اینكه به اندازه ی كافی و به طور كلاسیك نقد و نظر و بحث در باره ی آنها موجود است. برای ما اصل ِ اشاره ی كُد گونه به تیترِ برخی از این مطالب، مد ِ نظر بوده است.
چنانچه گاهی جمله یا جملاتی را به جای جمله ی موجود و یا در غیبت جمله ای پیشنهاد داده ایم سعی شده به سیاق نوشته ی ایران خودرو هرچه ساده تر و رو به كارگران تحریر شود و نه لزومن به غلظت و دقت متون تخصصی و تئوریك تر.امیدواریم این پیشنهادات هم ساده از آب درآمده باشند و هم دقت علمی شان حفظ شده باشد.
و اما نكاتی چند درباره ی نوشته ی ایران خودرو:
- یكی از نقاط مثبت این نوشته این است كه میتواند به عنوان سندی ارزشمند، پیش روی طبقه ی كارگر و فعالین كارگری باشد تا با دقت در آن، از جمله درمورد موارد زیر اطلاع یافت :
چگونگی شكل گیری یك مجتمع بزرگ صنعتی از سرمایه اولیه گرفته تا رشد نجومی سرمایه اش از راه بهره كشی هرچه بیشتر از نیروی كار كارگران، ارتباط و نسبت كارگران و خانواده هایشان و تاثیرات آن برهم ،رابطه ی بین كارفرما و كارگران در دوره های مختلف و میزان آگاهی طبقاتی كارگران در هر كدام ازاین دوره ها
همچنین وضعیت كنونی كارگران پس از تمامی مبارزات طی شده . كه این موضوع كمكی است به تقویت درك درست از واقعیت فعلی این كارگران.
- در ابتدا (ص. ۶) به مقدار سرمایه گذاری اولیه كارخانه در سال ١٣۴١ كه در حدود ١٠ میلیون تومان است اشاره می شود و سپس (صح.٦ و٩ ) عنوان می شود كه در بهار ١٣۵۴ سرمایه ی خیامی (صاحب كارخانه ) متجاوز از یك میلیارد تومان شده است.
بهترین فرصت برای یادآوی چگونگی انباشتِ سرمایه به كارگران همین جاست. و بهتر می بود كه به زبان ساده اشاره شود كه این انباشت سرمایه جز از محل ارزش اضافی به دست آمده از نیروی كارِكارگران نیست. كارگرانی كه نیروی كار خود را به سرمایه دار فروخته اند. در سراسر نوشته به انحا مختلف به عدم آگاهی كارگران دربعضی از موارد و نیز تلاش سرمایه داران برای نگه داشتن كارگران در همین سطح اشاره می-شود. از این رو برای افزایش آگاهی كارگران جای آن دارد كه در این قسمت از نوشته ی ایران خودرو، به این موضوع مهم یعنی انباشت سرمایه تنها از محل نیروی كار كارگران اشاره شود.
- در جایی از نوشته(ص.٦) اشاره ی درستی به سیاست های سرمایه داردر ایجاد جدایی و تفكیك و تبعیض میان كارگران شده است. از سویی طرفی نیز به پیش زمینه ی روستایی بودن اكثریت كارگران اشاره میشود. می-توان این سوال را طرح كرد : حال كه كارگران روستایی از سنت مناسبات و مبارزات و تجارب كارگری نیامده اند چه لزومی دارد خیامی ترفندهای جا افتاده و كلاسیك سرمایه داری را به كار بندد ؟
و اگرچه پاسخ برای فعالین بدیهی است اما بازگو كردنش برای كارگران میتواند مفید باشد زیرا به یاد داریم این نوشته از نوع نوشته های رو به كارگران است؛باری میتوان پاسخ داد كه :
سرمایه داران از تجارب طبقه ی خودشان استفاده میكنند؛خیامی در تهران از ترفند ها و روش های سرمایه‌داران در هر جای دیگر دنیا سود می‌جوید. سیاست های سرمایه داران (بورژوازی) در كشورهای مختلف كم و بیش شبیه هم است و آنها با یكدیگر تجارب شان را تقسیم میكنند و تا حد زیادی وحدت رویه دارند. به همین خاطر خیامی مانند اسلاف خودش، قبل از اینكه سنت كارگری و مبارزاتی دربرابرش قد علم كند و اعتراضاتی شكل بگیرد سعی میكند تا حد ممكن بین كارگران تازه آمده از سنت روستایی جدایی افكند.
و به همین منوال در ادامه میشود ادامه داد كه: چاره ی كارگران نیز ... الخ.
- به نكته ی مثبت دیگری از این نوشته باید اشاره كرد: در جای جای نوشته ی ایران خودرو از اوضاع و احوال و روحیات و خلق و خوی كارگران در مقاطع مختلف گزارش داده می شود. مثلا(ص.٩) : " كارگری كه در اواخر قرن بیستم در حد برده ای است كه آقای خود را بسیار هم دوست دارد"(تاكید از ماست)
و اساسن نوشته ی ایران خودرو پُر است از اینگونه گزارشات از چگونگی تغییر روحیات و عادات و سطح مطالبات كارگران . این گزارشات در تحلیل اوضاع عمومی كارگران ایران خودرو و شكل و سطح مطالبات و اعتراضات آنان فاكتور بسیار مهمی است.
- در رابطه با دستاوردها و تجارب موفق جنبش كارگری دردوران بعد از بهمن ۵٧،نوشته ی ایران خودرو می توانست بحث های زیادتری داشته باشد. زیرا این دستاوردها جز با مبارزه ی كارگران و فعالین (و نهاد های متبوعشان) به دست نیامده است و حتا شرح كوتاهشان به عنوان انتقال تجارب و مواردی جهت اثبات اینكه مبارزه ی كارگری می تواند منجر به پیروزی شود حائز اهمیت است.
- نوشته مذكور می توانست به مساله ی جنگ و تاثیر آن در كارگران ایران خودرو اشاره ای كند. مثلا از جمله اینكه كارگران در سال ٦۵ تحت چه شرایطی و با چه ترفند هایی طرح بازخرید را، آنهم بدان وسعت (٦٠٠٠ نفر)پذیرفتند؟ این مورد و اشاره به روش ها و ترفند های مدیران می تواند برای كارگران تجربه ی خوبی باشد.(ص.١١)
- در نوشته به درستی به نقش عوامل سرمایه، در ناآگاه نگه داشتن كارگران اشاره می شود.(ص١٢) "كارگر...به بركت حكومت شاه وخیامی و ادامه ی سیاست های آنان توسط حكومت جدید،هیچ چیز از بیمه ی بیكاری نمی دانست،سندیكا و اتحادیه و شورای كارگری نداشت..."
البته این یك اصل بدیهی است كه سرمایه داری نمی خواهد كه كارگران هیچ گونه آگاهی داشته باشند. اما جای یك اصل اساسی دیگر در نوشته خالی است: اهمیت و ضرورت حضور نیروها و عناصر پیشرو جنبش كارگری در محیط های كاری و انتقال اگاهی و تجارب به كارگران توسط انان .
چرا این نوشته در این باره سكوت می كند؟
آیا سكوت آگاهانه و یا حتا ناخواسته در این مورد به معنی باور داشتن ،اتكا و اكتفا به حركات خودبخودی نیست؟
- یكی از نكات مثبت نوشته ی ایران خودرو اشاره به تاكتیك های سرمایه داری بعد از دوران جنگ است. در واقع در اینجا به الزام همسو شدن هرچه بیشترسرمایه داری داخلی با سرمایه داری جهانی اشاره میشود؛شایسته بود اگر در این مورد به نكات مهم دیگر و مصداق های عینی از این شگردها هم اشاره می-شد:ایجاد جو رعب و وحشت،ترفند های مختلفی كه كارفرمایان جهت پیشبرد طرح بازخرید و بازنشستگی های پیش از موعد به كار می بندند.این موارد برای تجربه اندوزی بسیار مهم اند. همچنین كارفرمایان برای براورده كردن نیازشان به چه كارهایی دست میزنند. مثلا با آمدن غروی "چگونه كارخانه جان تازه ای می-گیرد".(ص.١٣) و در واقع او با روش های مخصوص سرمایه داری چگونه از طریق اعمال قراردادهای موقت و یا شیوه هایی چون بر سر كار آوردن شركت های پیمانكاری ،به بالا بردن تولید و تشدید استثمار كارگران و پایین كشاندن امنیت شغلی به خواسته های خود دست می یابد.
- مورد قابل ذكرِ دیگر(ص.١۴،١۵ و ١٦) این است كه یكی از خواست های كارگران طرح طبقه بندی مشاغل و مخالفت با گران شدن كرایه خانه ها در پیكان شهر ذكر و در ادامه به سلسله اعتراضات زنان و خانواده های كارگران در پیكانشهر اشاره میشود. در این جا چند نكته ی مهم قابل ذكر است:
١- نكته ی مثبت این است كه كارگران مشكلات كاری شان را با اعضای خانواده در میان گذاشته اند
٢- اعضای خانواده ی كارگران به دلیل اینكه در یك مجتمع كارگری واحد زندگی می كنند مسائل شان را با هم در میان می گذارند و اقدام همزمان و متحدانه انجام می دهند.
٣- با وجود حركت های اعتراضی خانواده های كارگران برای كسب خواسته های خود،علاوه بر قطع تلفن كارخانه و مواردی فنی از این دست،چه موانعی بر سر راه كارگران در محیط كار وجود داشته كه هیچگونه عملی در راستای پیوستن به اعتراض همسران شان و همراهی با آنان انجام نمی دهند؟ خوب است این مورد توسط گردآورنده ی نوشته بررسی شود.
- در بخشی از نوشته ی ایران خودرو(ص.٢٠) شرح داده می شود كه در بدو ورود غروی و نیز در دوره ی مدیریت اش مبارزات متعددی علیه او صورت گرفت."اما در مجموع فعالیت های غروی باعث شد تا این مبارزات از خاطر كارگران پاك شود و هنگامی كه{غروی} مجبور به ترك ایران خودرو شد مدیری محبوب بود "
می دانیم و از نوشته نیز برمی آید كه غروی سیاست های ضد كارگری ِ جدی ای را دنبال و تثبیت كرده ، با توجه به گزارش این نوشته اما،در هنگام ترك ایران خودرو مدیری محبوب بوده است.بهتر است علل این محبوبیت شرح داده شود. چرا كارگران او را دوست میداشته اند؟ باید بدین سوال پاسخ داد. برای ما و همه ی مبارزین در عرصه ی جنبش كارگری كشف و بررسی عوامل اینگونه معضلات راهگشاست.
از جمله پاسخ ها بدین وضعیت نبود یا كم رنگ بودن نقش عناصر آگاه و فعال است كه جای آن دارد در اینگونه نوشته ها بدان اشاره شود.
- در نوشته(ص.٢٢) به اعتراضات سال های ٨٤ و ٨۵ كارگران در پاسخ به تشدید استثمار اشاراتی می-شود.در واقع كارگران ایران خودرو به انجام اضافه كاری اعتراض می كنند. در حالی كه درست در همین مقطع در كارخانجات دیگر، كارگران به عدم امنیت شغلی اعتراض دارند. در واقع در ایران خودرو برای كار اضافه نكردن می جنگند و در جاهای دیگر برای داشتن كار.خوب است پس ازذكر این واقعیت نكته ای را یادآور شویم: در سیستم سرمایه داری به شكل های مختلف به حقوق و مطالبات كارگران تجاوز می شود. حتا در همین مقطع زمانی ذكر شده ، یعنی نیمه ی اول دهه ی هشتاد، در ایران خودرو نیزاعتراضاتی وجود دارد و لازم است این اعتراضات سازماندهی شود. مخصوصا این نكته برای آن دسته از فعالین كارگری باید مد نظر قرار گیرد كه تنها به كارخانه های بحران زده اهمیت نشان می دهند. ذات نظام سرمایه داری در بحران و بحران آفرینی است. عناصر ِ اگاه باید در محیط های كاری مختلف دست به سازماندهی و آگاهی دهی بزنند.
-در جایی از نوشته ی ایران خودرو(ص.٢۵) به وقایع بعد از انتخابات ریاست جمهوری پرداخته می شود. در اینجا خواننده كه منتظر شنیدن تصویری واقعی از نوع نگاه كارگران به وقایع و شرایط روحی كارگران در برخورد با وقایع است تا بتواند با تحلیل دقیقتر با شرایط ذهنی كارگران ایران خودرو آشنا شود،فقط و فقط با یك كلی گویی در نوشته روبرو می شود. در نوشته از ارعاب و تهدید و برخورد امنیتی و نیز به طور كلی از شور و هیجان كارگران صحبت می شود اما گفته نمی شود نگاه كارگران و یا برآیند و میانگین نظر انان درباره‌ی اتفاقات چه بوده است.
- در بخشی از نوشته كه حجم نسبتا زیادتری از كل مطلب را در بر دارد(ص.٣٢) از پس اشاره به اعتراضات مشهور كارگران ایران خودرو به دلیل كشته شدن چند تن از همكارانشان،به مطالبات كارگران و بیانیه های انان اشاره می كند.از جمله برخی از این مطالبات بدین شرح است:
١- تشكیل شورای كارگری
٢- لغو پیمانكاری
٣- استخدام قراردادی ها
۴- افزایش دریافتی، حداقل برابر با شركت سایپا و ...
در اینجا برای خواننده مبهم است كه آیا خواست كارگران شورای واقعی كارگری است؟ كه در اینصورت ما را متوجه درك بالای كارگران از تشكل كارگری میكند.و یا اینكه اینگونه نیست و همانطور كه می دانیم و از نوشته های كارگران و بیانیه های آنان نیز برداشت می شود و در نوشته نیز به طور مبهم مشخص است، خواست كارگران درخواست تشكیل شورای اسلامی كار است. به نظر می رسد نویسنده با مبهم گذاشتن این بخش از واقعیت و یا روشن نكردن مفهوم و منظور كارگران از لفظ شورا،خواننده را از درك واقعیت دور كرده اند. درست تر این بود كه برای گزارشی درست و عینی به جنبش كارگری واقعیت را به صورت روشن و شفاف بیان می كردند.در انتها نیز اعلام می شود كارگران می توانستند حالا كه تنور داغ است...با شعاری مانند " شورا شورا یك هفته" او {نجم الدین} را وادار كنند تا زمان یك هفته را بپذیرد. در این بخش نیز این طوردر ذهن تداعی می شود كه نویسنده صرفا لفظ شورا برایش خوشایند است تا محتوای آن؛ در حالی كه بهتر بود ایشان به اشاره و توضیحی درباره ی ماهیت و عملكرد شورای اسلامی كار می پرداخت و با شرح و یا اشاره ای مختصر به مفهوم تشكل مستقل از دولت و كارفرما و با معرفی شورای واقعی كارگری نقش سازنده تری را در نوشته ی خویش ایفا میكرد.
باید صریحا اعلام شود كه - همانگونه كه همگان میدانند -منظور كارگران از كلمه ی شورا همان شورای اسلامی كار بوده است.همانگونه كه در صفحه ی ١٩ نوشته وقتی درباره ی سال های بعد از سال ٦٨ و از شورای اسلامی كار سخن گفته میشود خود نویسنده نیز در شش بار اشاره، لفظ شورا را استفاده می كند و فقط در ششمین بار است كه نام كامل یعنی شورای اسلامی كار را بیان می كند.سوال اینجاست كه چرا در بخش مربوط به اعتراضات و درخواست احیای شورای اسلامی كار كه كارگران ایران خودرو با نام شورا آن را نام می برند،نویسنده این مورد را تصریح نكرده است؟
- در بخش های پایانی نوشته ی ایران خودرو (در ص ٣٩) اشاره شده كه مبارزات كارگران ایران خودرو خود جوش است و بدون ارتباط كارگران با یكدیگر و مشمول سنت سازمان نیافتگی مبارزات كارگران ایران.
در اینجا هیچ اشاره ای به لزوم نقش آفرینی عناص پیشرو كه خودشان نیز لزومن باید سازمانیافته فعالیت كنند نمی شود.
همچنین در طول نوشته، ما به تاكید نویسنده به نقشِ نیروی آگاهی و شكل و انسجام پیدا كردن كارگران در جهت پیشبرد مبارزات شان مواجه نمی شویم. همچنین صحبتی از نقش فعالین كارگری در نوشته نشده است.
در جمع بندی نوشته ( ص.۴٠) به درستی به نقش سرمایه داری و استبداد و اختناق ، در جلوگیری از رشد آگاهی و اتحاد كارگران اشاره می شود. اما این كافی نیست. آیا مگر قرار است سرمایه داری خود دست در كار آگاه كردن كارگران شود؟!
باید صریحا به تاكید بر نقش عناصر آگاه در امر مبارزه پرداخت و گرنه چیزی جز مبارزه ی خود به خودی و هرازچندگاهی كارگران باقی نخواهد ماند. با استناد به همین نوشته مبارزه كارگران ایران خودرو در مقاطع گوناگون همواره وجود داشته و حتا در مواردی نیز به اشكال متحدانه بوده اما كماكان سازمانیابی و اتحاد آگاهانه ی كارگران به درجه ی متناسبی با این تاریخچه و تجارب نرسیده است.
پس باید به این سوال پاسخ داد كه معضل چیست؟ و راهكار اصلی برای برون رفت ازاین اوضاع چیست ؟
نوشته ی ایران خودرو در این مورد به كلی گویی می پردازد و همانگونه كه شرح دادیم به طور كلی درباره ی نقش عناصر اگاه در پیشبرد مبارزه سكوت كرده است.
باری عناصر پیشرو در درون كارخانه و عناصر و فعالین كارگری دیگر كه خود را برای پیشبرد مبارزه ی طبقاتی سازماندهی كرده اند باید در مبارزات روزمره ی كارگران دخالت و از مطالبات آنها دفاع كنند؛اتكا و امید به جنبه ی خود به خودی مبارزات كارگران روش و رویكردی ضد ِ مبارزه ی طبقاتی است.
شایسته بود در این نوشته ی ارزشمند، این امر نیز صریحا بیان می شد.
سخن پایانی:
نوشته ی ایران خودرو جزو مواردی است كه می تواند در انتقال آگاهی به "بدنه" ی كارگری نقشی مناسب ایفا كند.لازم است با نقد و واكاوی این دست نوشته ها ،وظیفه ی خود در پربار كردن مطالب آموزشی-ترویجی كارگری را انجام دهیم.
ما در این نوشته سعی كردیم به صورتی اجمالی به برخی از مهم ترین نقاط مثبت این نوشته و همچنین كاستی-هایی كه در آن وجود دارد اشاره كنیم .امید كه توانسته باشیم در این مجال كوتاه به مقصد خود دست یافته باشیم.
حمید مجیدی، مهران ع
٢٨ شهریورماه ٩٠
پی نوشت:
(١) - از جمله مطالبی كه درباره ی نوشته ی ایران خودرو نوشته شده است می توان این موارد را ذكر كرد:
" درباره ی نوشته ی ابراهیم امید در مورد ایران خودرو" - نوشته ی مهران.ع
http://khamahangy.com/index.php?option=com_content&view=article&id=283:1390-06-03-01-26-21&catid=11:1389-12-23-23-55-51&Itemid=30
و نوشته ی رامین کوهیاری : http://www.ofros.com/maghale/kuohyari_bahane.htm