«کارهای سخت و زیانآور کارهایی هستند که در آنها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکی محیط کار غیر‌استاندارد بوده و در اثر اشتغال بیمه‌شده تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیت‌های طبیعی (جسمی و روانی) در وی ایجاد می‌شود که نتیجه‌ی آن بروز بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن می‌باشد. مشاغل سخت و زیانآور موضوع این ماده به دو گروه تقسیم می‌شوند:
الف- مشاغلی که صفت سخت و زیان‌آوری با ماهیت وابستگی داشته اما می‌توان با به‌کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی مناسب توسط کارفرما سختی وزیان‌آوری آنها را حذف نمود.
ب- مشاغلی که ماهیتاً سخت و زیانآور بوده و با به‌کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی مناسب توسط کارفرما، صفت سخت و زیان‌آوری آنها کاهش یافته ولی کماکان سخت و زیان‌آوری آنها حفظ می‌گردد.» (تبصره‌ی٢ ماده واحده‌ی الحاقی مادهی ٧٦)
واقعیت این است که بسیاری از کارگران با وجودی که در شرایط بسیار بد، ناامن و خطرناکی مشغول به کار هستند، خود به این موضوع آگاهی ندارند و کارفرما هم به دلایلی که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد، این مسئله را مسکوت می‌گذارد.
ببينيم مطابق قوانين موجود چه مواردي براي كارهاي سخت و زیانآور در نظر گرفته شده كه كارفرمايان سعي مي‌كنند از زير بار آن شانه خالی کنند و يا نگذارند كارگران بدانند كه كارشان جزو موارد سخت و زیانآور است:
طبق مادهی ۵٢ قانون کار، ساعات کار کارگران در مشاغل سخت و زیانآور نباید از ٦ ساعت در روز و ٣٦ ساعت درهفته تجاوز کند. در بیش‌تر کارخانه‌ها بخش‌های زیادی از خطوط تولید و یا واحد‌های پشتیبانی تولید و یا خدمات و حمل و نقل و همین‌طور محوطه‌ی کارخانه بسیار ناامن و خطرناک هستند. کار بیش‌تر از ٦ ساعت در روز در چنین شرایطی موجب آسیب و یا زمینه ساز ایجاد حوادث کاری می شود. بسیاری از کارگران نه‌تنها در چنین شرایطی کار می‌کنند بلکه حتی بابت کار بیش‌تر از شش ساعت اضافه‌کاری هم دریافت نمی‌کنند چون اساساً یا از وجود چنین قانونی بی‌اطلاع هستند و یا به دلایل عدم امنیت شغلی و ترس از اخراج، ترجیح می‌دهند مسئله را پی‌گیری نکنند! همچنین طبق همین ماده (مادهی ۵٢ قانون کار) کارگران شاغل در مشاغل سخت و زیانآور با اعمال ضریب ۵/١ بر سوابق کاری، مشمول بازنشستگی می‌شوند. يعني مدت زمان كار اين كارگران يك و نيم برابر محسوب مي‌شود و در نتیجه باید زودتر بازنشسته شوند.
به این ترتيب اگر کارگری ٢٠ سال در شرایط سخت و زیانآور کار کرده باشد میزان سوابق کاری او ۵/١ برابر شده و سی سال به حساب آمده در نتیجه کارگر مذکور می‌تواند بازنشسته شود. [١]
مشكل اصلی كارگران شاغل در كارهاي سخت و زیانآور اين است كه در بسياري موارد كار آنها به عنوان مشاغل سخت و زیانآور شناسایی نشده است[٢] و به وضوح می بینیم که با وجود خطوط تولید و یا مناطق خطرآفرین درمحوطه‌ی کارخانه‌ها، کارگران این خطوط و مناطق مشمول قوانین سخت و زیان آورنیستند. نه تنها کارگاههای تولید و ماشین‌آلات تولیدی می‌توانند خطرناک و حادثه‌آفرین باشند بلکه محوطه و انبار کارخانه‌ها معمولاً برای کارگران انبار و رانندگان لیفت‌تراک‌ها بسیار حادثه‌آفرین و خطرناک است. آنها در معرض تصادف ، اصابت محموله و یا ریزش مواد قراردارند. کارگرانی که بارهای سنگین حمل می‌کنند دفعتاً یا در درازمدت دچار آسیب‌هائی در ستون مهره‌ها می شوند. در هر کارخانه می‌توان مواردی از حوادث و آسیب‌های کاری را یافت که چندان به چشم نمی‌آیند. خانواده‌های نگهبانان و سرای‌داران کارخانه‌ها و کارگاه‌ها که به دلایل مختلف در محل کارخانه یا کارگاه زندگی می‌کنند در معرض انواع خطرات و آلود گی‌ها قرار دارند. محیط‌های کاری به هیچ‌وجه محیط مناسبی برای زندگی، رشد و پرورش کودکان نیست. خطر برق‌گرفته‌گی، قطع عضو کودکان توسط درب‌های ریلی کارخانه‌ها، نشت گاز، دوری از امکانات آموزشی-تفریحی و دوری از شهر، فامیل و دوستان و روابط اجتماعی همه و همه محیط‌های ناامني را از نظرجسمی و روانی برای نگهبانان و خانواده‌های آنان ایجاد می‌کنند. درحالی‌که شغل آنها در ردیف مشاغل سخت و زیانآور به حساب نمی آید! این‌ها تنها نمونه‌هائی ازاین دست است و از این قبیل مشاغل فراوان‌اند؛ تلفن‌چی‌ئي که ساعت‌ها در اتاقی تنها مشغول به کار است، مسئول فتوکپی که در معرض آلودگی ناشی از تشعشع و مواد لازم برای فتوکپی است، اپراتور کامپیوتری که در روز صدها بار با حرکات تکراری و یک‌نواخت کلیدهای کامپیوتر را فشار می‌دهد و یا ساعت‌ها به مانیتور نگاه می‌کند نمونه‌هائی از چنین کارگرانی هستند.
چرا كارفرماها تلاش مي‌كنند اين‌گونه كارها به عنوان مشاغل سخت و زيان‌آور محسوب نشوند؟
در صورتی که شغلی به عنوان شغل زیانآور ارزیابی شود تعهداتی را برای کارفرما ایجاد می کند؛ از جمله پرداخت۴٪ حق بیمه بابت بازنشسته‌گی پیش از موعد[٣]. همچنین کارفرما موظف است درجهت رفع شرایط سخت وزیان‌آور از طریق ایمن‌سازی محیط کار و بهبود شرایط کاری اقدام کند[۴]. مسلماً اگر شغلی سخت و زیانآور تلقی گردد، زمانی که کارگر شاغل در آن شغل دچار حادثه می‌شود دیگر به راحتی نمی‌توان گناه را به گردن کارگر انداخت و او را بی‌احتیاط خواند. طبق مادهی ٦۵ قانون کار در صورت وقوع حادثه، کارفرما مکلف است اقدامات لازم را برای جلوگیری از تشدید وضع حادثه‌دیده به‌عمل آورد و مراتب را ظرف 3 روز اداری کتباً به اطلاع سازمان برساند. همچنین طبق مادهی ٦٦ قانون کار در صورتی که ثابت شود وقوع حادثه مستقیماً ناشی از عدم رعایت مقررات حفاظت فنی و بروز بیماری ناشی از عدم رعایت مقررات بهداشتی و احتیاط لازم از طرف کارفرما یا نمایندگان او بوده، سازمان تامین اجتماعی غرامات، مستمری‌ها و غیره را پرداخته و طبق مادهی ۵٠ این قانون از کارفرما مطالبه و وصول خواهد کرد. بدیهی است کارفرماکه همواره به دنبال پرداخت هزينه‌ها‌ي كم‌تر است، مایل نیست کارگرش تنها ٦ ساعت در روز کار کند، بیمه‌ی بیش‌تری بابت مشاغل سخت پرداخت کند و زیر بار تعهدات دیگر برود.
مجموعه‌ی این مسائل باعث می‌شود که کارفرمایان مایل نباشند محیط کاری، کارخانه یا کارگاه، خطرناک و زیانآور ارزیابی شود.
واما این ارزیابی به عهده‌ی کیست؟
برای ارزیابی‌یِ مشاغل سخت و زیانآور کمیته‌ئی جهت تطبیق مشاغل با آیین‌نامه‌ی مشاغل سخت و زیانآور و همچنین تشخیص مشاغلی که در این آیین‌نامه ذکر نشده‌اند تشکیل می‌شود. با وجود چنین کمیته‌ی عریض و طویلی که متشکل از ١۴ نفر افراد و نماینده‌های سازمان‌های مختلف است (به ماده ١٨آیین نامه مشاغل سخت و زیانآور مراجعه کنید) واقعیت این است که اگر با دقت به اطراف خود و محیط کاری‌مان نگاه کنیم کارگران فراوانی را خواهیم یافت که درشرایط ناامن، خطرناک و زیان‌آوری مشغول به کار هستند اما از نظر ساعات کار و بازنشسته‌گی، هیچ فرقی با سایر کارگران ندارند!
مشاغل سخت و زیانآور آن‌چنان طیف وسیعی از مشاغل را در بر می‌گیرند که نمی‌توان همه‌ی آنها را این‌جا برشمرد. معدن‌کاران، دریانوردان، کارگران برق‌کار، کارگران شاغل در محیط‌های شیمیایی، کارگران شاغل در محیط‌های بسیار گرم یا بسیار سرد، کارگرانی که با فرآورده‌های گوشتی سرو کار دارند، پرستاران، راننده‌گان ماشین‌های سنگین، کارگران حمل بار، کارگرانی که به مدت طولانی در محیط تاریک کار می‌کنند، کارگرانی که در تنهائی و انزوا کار می‌کنند، کارگرانی که حرکت‌های تکراری انجام می‌دهند، کارگرانی که در معرض انواع تشعشعات و ارتعاشات قراردارند و . . . تنها بخشی از کارگران شاغل در مشاغل سخت و زیانآور هستند (تعدادی از مشاغل به آیین‌نامه‌ی کارهای سخت و زیانآور اضافه شده‌اند که عبارت‌اند از راه‌بری مترو، کار خبرنگاری، کار در آرامستان‌ها، پرستاری، صیادی و دریانوردی).
اماآیا حقیقتاً در همه‌ی مشاغل فوق طبق این آیین‌نامه عمل می‌شود و آیا خود کارگران شاغل در مشاغل نام‌برده به شرایط کاری‌شان و مزایای متعلق به آن آگاه‌اند و آیا از آن استفاده می‌کنند؟
طبق مادهی ٢ آیین‌نامه‌ی اجرائی کارهای سخت و زیان‌آورمصوب سال ٨٦:
«تعيين سخت و زیانآور بودن مشاغل موضوع ماده (١) و نوع آن گروه «الف» و گروه «ب» حسب در خواست كارگر، كارفرما، تشكل‌ها، وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشكي، وزارت كار و امور اجتماعي و سازمان تأمين اجتماعي در هر كارگاه با بررسي سوابق، انجام بازديد و بررسي شرايط كار توسط كارشناسان بهداشت حرفه‌اي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي و بازرسان كار وزارت كار و امور اجتماعي و با تاييد توسط كميته‌هاي بدوي و تجديد نظر استاني موضوع اين آيين‌نامه انجام مي‌گيرد.
تبصره ـ در موارد مشمول بند «الف» ماده (١) اين آيين‌نامه كه استاندارد حدود تماس شغلي عوامل بيماري‌زا و سخت و زيان‌آور وجود دارد اتخاذ تصميم قطعي در كميته‌ها مستلزم اندازه‌گيري و اظهار‌نظر كارشناسان بهداشت حرفه‌اي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي و يا ساير مراكز داراي مجوز از وزارتخانه ياد شده است. »
طبق مادهی فوق تعیین سخت وزیان‌آور بودن مشاغل منوط به درخواست کارگر، کارفرما، تشکل‌ها، وزارت بهداشت و. . . است!!!
دقت کنید، برای اینکه کار کارگر سخت و زیانآور تلقی شود، باید خود کارگر تقاضای بازرسی از محل کارش را بدهد و البته مطمئناً بعداز این تقاضا باید کارش را ترک کند و به خانه برود. آیا برای کارگری که با قرارداد سه ماهه یا شش‌ماهه و یا هر نوع قرارداد موقت دیگری مشغول به کار است امنیت شغلی وجود دارد که چنین تقاضائی کند؟ و یا شاید کارفرما از بازرسین تقاضا خواهد کرد که از کارخانه‌اش بازدید کنند و کارهای سخت و زیانآور را مشخص کنند تا کارفرما زیر دین کارگر باقی نماند و بیش‌تراز ٦ ساعت از او کار نکشد و متعهد شود که شرایط غیرایمن را برطرف کند؟ و همچنین علاوه بر٢٣٪ حق بیمه، ٤٪ نیزبرای کارگری که در مشاغل سخت و زیانآور مشغول به کار است پرداخت کند تا کارگر بتواند زودتر از موعد باز نشسته شود و سالی یک بار هم کارگر را مورد معاینه قراردهد و نتیجه رادر پرونده‌های مربوطه ضبط کرده و بعد هم برای رفع شرایط سخت و زیانآور اقدام کند!!!
طبق مادهی ۴ آیین‌نامه‌ی اجرائی کارهای سخت و زیانآور:
«كارفرمايان مكلف‌اند شاغلين در كارهاي سخت و زیانآور را حداقل سالي يك‌بار به‌منظور آگاهي از روند سلامتي و تشخيص به‌هنگام بيماري و پيش‌گيري از فرسايش جسمي و روحي آنان توسط مراكز بهداشتي و درماني مورد معاينه قرار داده و نتيجه را در پرونده‌هاي مربوط ضبط و يك نسخه از آن را به سازمان تأمين‌اجتماعي ارائه نمايند»
همچنین:
«كارفرمايان كارگاه‌هاي داير كه از تاريخ تصويب اين آيين‌نامه تمام يا برخي از مشاغل آنها در كميته‌هاي بدوي و تجديدنظر استاني يا شوراي‌عالي حفاظت فني، سخت و زیانآور شناخته شده يا مي‌شود مكلف‌اند ظرف دو سال از تاريخ ابلاغ تصميم قطعي كميته يا شورا حسب مورد نسبت به ايمن‌سازي عوامل و شرايط محيط كار مطابق حد مجاز و استاندارد‌هاي مشخص‌شده در قانون كار و آيين‌نامه‌هاي مربوط (مصوب شوراي‌عالي حفاظت فني) و ساير قوانين موضوعه در اين زمينه اقدام و صفت سخت و زیان‌آوري مشاغل موضوع بند «الف» مادهی ١ را حذف و نتيجه را كتباً به كميته‌ی بدوي موضوع مادهی ٨ اين آيين‌نامه براي بررسي و تأييد گزارش نمايند»
همان‌طور که مشاهده می‌شود هیچ کارفرمائی انگیزه‌ئی برای درخواست ارزیابی محیط کار از نظر سخت و زیانآور بودن ندارد و در واقع منافع‌اش ایجاب نمی‌کند که پی‌گیر چنین مسئله‌ئی باشد و بر عکس تلاش می‌کند که جلوی آن را بگیرد. آیا اساساً برای مشخص شدن سختی و زیانآور بودن کار نیاز به درخواست است؟ آیا نباید در ابتدای راه‌اندازی هر کارگاه و کارخانه و هنگام صدور موافقت اصولی و پروانه‌ی بهره‌برداری و همچنین هربار و هنگام گسترش کارخانه و اضافه شدن خطوط تولید جدید به‌طور عموم و علی‌القاعده چنین بازرسی‌ئی صورت بگیرد؟ چرا نباید بازرسان به طور سرزده از کارخانه‌ها و کارگاه‌ها بازرسی به‌عمل آورند؟! بدیهی است که نه کار فرمایان و نه مسئولین در پی شناسايي مشاغل سخت و زیان‌آورنیستند و این تنها خود کارگران‌اند که بر اساس منافع خود انگیزه‌ی کافی جهت پی‌گیری این موضوع را دارند. قوانين موجود‌ي هم كه تا حدودي بخشي از منافع امروزه‌ي كارگران را دربردارند همه و همه حاصل تلاش‌ها و مبارزات كارگران است. برخورداری از حداقل‌های ایمنی خطوط تولید و محیط کار حق مسلم و ابتدایی کارگران است که تنها از طریق نظارت مستقیم نمایندگان واقعی کارگران می‌توان به آن دست یافت.
نظارت دائم و مسئولانه برکلیه‌ی محیط‌های کارتوسط نمایندگان واقعی، برداشتن شرط سنی ۵٠ سال، پرداخت ۴%حق بیمه‌ی مشاغل سخت و زیانآور توسط کارفرما و یا در صورت عدم‌حضور کارفرما توسط مراجع دولتی و نه از جیب خالی کارگران، نیاز ضروری و مبرم امروز کارگران ایران است.
کمیتۀ هماهنگی برای کمک به ایجاد تشکل‌های کارگری
مردادماه ١٣٩١
توضیحات:
--------------------------------------------------------------------------------
[١]- این قانون تا قبل از شهریور ماه سال ٩٠ دارای محدودیت‌هائی بود وتنها درصورتی که کارگر دارای ٢٠ سال سابقه‌ی متوالی و یا ٢۵ سال سابقه‌ی متناوب می‌بود می‌توانست مشمول این قانون شود( به استثناء فرسودگی ناشی از اشتغال که در صورت تائید کمیسیون پزشکی، کارگر نیاز به سابقه ٢٠سال نداشت و با هر میزان سابقه خدمت می‌توانست از مزایای بازنشسته‌گی پیش از موعد برخوردار گردد. بند٢- تبصره٢ الحاقی مادهی ٧٦) و چه بسیار کارگرانی که سال‌های طولانی در شرایط سخت و زیانآور کار کرده بودند اما به دلیل اخراج یا تعطیلی کارخانه و یا تغییر شغل و یا به هر دلیل، سابقه‌ی ٢٠ سال متوالی یا ٢۵ سال متناوب را نداشتند و نمی‌توانستند زودتر از موعد بازنشسته شوند. اما به دنبال تلاش و پی‌گیری کارگران و از جمله انجمن صنفي دریانوردان، تغییراتی در این قانون ایجاد شد به این نحو که هر مدتی که کارگر در شرایط بد، ناامن و زیانآور کارکرده باشد سوابق کاری او با ضریب ۵/١ محاسبه می‌شود. به عنوان مثال کارگری که ۵ سال در شرایط سخت و زیانآور مشغول به کار بوده و ١۵ سال در شرایط معمولی کار کرده است ۵ سال کار سخت و زیانآور او با احتساب ضریب ۵/١در واقع ۵/٧ سال محسوب خواهد شد که به علاوه ١۵سال مجموعاً می‌شود ۵/٢٢ سال سابقه‌ی کاریعنی در واقع محدودیت شرط توالی و تناوب برداشته شد. اما جالب است بدانید با این که این قانون به این صورت به نفع کارگران تغییر کرده، اما وجود شرط سنی ۵٠ سال برای استفاده از این قانون جهت بازنشسته‌گی در واقع دست‌آورد پیشین را کم‌رنگ و یا لغو می‌کند چرا که اگر فرض کنیم کارگری با استفاده از ضریب ١.۵ دارای سوابق کافی جهت بازنشسته‌گی شود هم‌چنان باید تا رسیدن به سن ۵٠ ساله‌گی بلاتکلیف بماند و عملاً نمی‌تواند از مزایای این قانون یعنی بازنشسته‌گی پیش‌از‌موعد استفاده کند.
[٢] - طبق ماده ٨٩ قانون کار،کارفرمایان مکلفند پیش از بهره‌برداری از ماشین‌ها، دستگاه‌ها، ابزار و لوازمی که آزمایش آنها مطابق آئین‌نامه‌های مصوب شورای عالی حفاظت فنی ضروری شناخته شده است آزمایش‌های لازم را توسط آزمایش‌گاه‌ها و مراکز مورد تایید شورای عالی حفاظت فنی انجام دهند.
[٣] - به دنبال سیاست خصوصی‌سازی و تعطیلی کارخانه‌ها، کارگرانی که در این‌گونه مراکز و در مشاغل سخت و زیانآور مشغول به کار بودند دچار مشکلاتی شدند؛ به این صورت که غالباً در چنین کارخانه‌هائی کارفرمائی وجود ندارد تا ٤٪ معوقه‌ی بیمه‌ی مشاغل سخت و زیانآور را پرداخت نماید. در چنین مواردی مشاهده شده که به دنبال شکایت کارگر، دیوان عدالت اداری رأی مبنی بر پرداخت ٤٪ از محل سنواتی که کارگر از کارخانه طلب داشته داده است. چنین راه حلی در قانون و یا آیین‌نامه‌های کارهای سخت و زیانآور پیش‌بینی نشده است و هرچند چنین حکمی برای کارگری اخراجی که هیچ حقوقی دریافت نمی‌کند مفری جهت دست‌یابی به بازنشسته‌گی پیش از موعد است، اما واقعیت این است که این کارگر نیست که دست به تعطیلی کارخانه زده و دلیل ندارد بدهی بیمه‌ای کارفرما را ازجیب خود و از محل طلب سنوات خود پرداخت کند. درواقع در کارخانه‌هائی که تغییر مالکیت داده و یا تعطیل شده و به کارفرما دسترسی وجود ندارد، مبلغ ٤٪ می‌بایست از منابع دولتی پرداخت شود و نه از جیب کارگر.
[٤] - طبق ماده٣- آیین نامه اجرایی مشاغل سخت و زیان آور،کارفرمایان کلیه مشاغل سخت و زیان آورکه تمامی یا برخی از کارهای انها سخت و زیان آور می باشند مکلفند اقدامات زیر را انجام دهند:
١) کار فرمایان کارگاههای تاسیس شده تا تاریخ قانون یاد شده مکلفندحداکثر ظرف ٢ سال ، نسبت به ایمن سازی عوامل و شرایط محیط کار مطابق حدمجاز و استانداردهای مشخص شده در قانون کار و آئین نامه های مربوط(مصوب شورای عالی حفاظت فنی) و سایر قوانین موضوعه در این زمینه اقدام نمایند.و در مورد کارگاههایی که پس از تصویب قانون یاد شده ایجاد می گردند ،اجازه فعالیت مشروط به ارائه گواهی مبنی بر رعایت ایمنی بهداشت و استاندارد بودن کارگاه طبق قانون کار می باشد.
٢) کارفرمایان مکلفند شاغلین در کارهای سخت و زیان آور راحداقل سالی یک بار به منظور آگاهی از روند سلامتی و تشخیص به هنگام بیماری و پیشگیری از فرسایش جسمی و روحی توسط مراکز بهداشتی ودرمانی مورد معاینه قراردهند و نتیجه را در پرونده های مربوطه ضبط و یک نسخه از آن را به سازمان تامین اجتماعی ارائه نمایند.
٣) برای تغییر شغل بیمه شده ا یکه در معرض فرسایش جسمی و روحی ناشی از اشتغال در کارهای سخت وزیان آور می باشد اقدام نمایند.
همچنین طبق ماده ١١آئین نامه اجرایی در در صورتی که شغلی در گروه الف یا ب ماده ١ این آیین نامه قرار گیردکارفرما موظف است نسبت به حذف یا کاهش عوامل سختی و زیان آوری کار تا حد مجاز و تامین استانداردهای لازم مورد تایید مراجع زیربط در مهلت مقرر اقدام نماید در غیر اینصورت هرگونه عارضه،حادثه و غرامتهای ناشی از بیماری، از کار افتادگی و غیره به عهده کارفرما خواهد بود.