پس از درخواست امریکا برای توقف خرید نفت از ایران، وزیر اقتصاد ترکیه در ادامه نشست خبری به خبرنگاران اظهار داشت: «تصمیم‌های اتخاذ شده از سوی آمریکا برای ما الزام آور نیست و از تصمیم‌های سازمان ملل متحد پیروی می‌کنیم. ما تنها منافع “ملی” خود را پیگیری می‌کنیم و به علاوه، به دوستمان “ایران” توجه داریم تا با اقدام غیر عادلانه مواجه نشود.»
کشور ترکیه به دلیل همسایگی با ایران، طبیعی است که تبادلات اقتصادی زیادی با ایران داشته باشد. اما منافع “ملی” ترکیه(و در واقع سود سرمایه داران ترک) در ایران چه می تواند باشد؟ این را می توان با مرور کوتاهی فقط بر خبرهایی دریافت که در گیرودار اختلافات جناح های مختلف حکومت علیه یکدیگر، هرازچند گاهی به تیتر اول رسانه ها تبدیل می شوند. نیاز به کنکاش زیادی نیست، “مشت نمونه خروار” است.
ایران و ترکیه از سال ۱۳۹۳(ژانویه ٢٠١۵) توافقنامه تجارت ترجیحی را مابین خود و البته با کاهش ٢۶۵ ردیف تعرفه گمرکی اجرایی کردند که بر اساس آن، ترکیه ١۴٠ فقره از کالاهای صادراتی ایران شامل اقلام کشاورزی، شیلاتی و موادغذایی غیراساسی و ایران ١٢۵ فقره از کالاهای صادراتی ترکیه شامل تولیدات صنعتی را تحت پوشش تخفیف تعرفه‌های گمرکی (متوسط بین ٢٠ تا ۵٠درصد) نسبت به کشورهای دیگر قرار داده اند. به ظاهر اقلام صادراتی ایران بیشتر از اقلام ترک است. ترکیه از سوی دیگر با اخذ مجوز از دولت، اقدام به راه‌اندازی و توسعه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران کرد و با شناختی که از بازار لوازم مصرفی ایران کسب کرد توانست در مذاکرات با مسئولان وزارت صنعت دولت یازدهم، دست بالاتر داشته باشد و توافق تجارت ترجیحی را به نفع خود رقم بزند.
اقلام وارداتی از ترکیه در سال ۹۳ شامل مواردی مانند آب پنیر، لپه ، لوبیا قرمز، سفید و چیتی، چای، موز، قهوه، شیرینی، کاکائو، شکلات، انواع مواد شوینده و بهداشتی مانند شامپو، صابون دستمال مرطوب و لوازم آرایشی، خمیر بازی کودکان، دوش وان، سیفون توالت، آب میوه ، گریس، سر بطری، لوازم آشپزخانه پلاستیکی، هیزم، کره، قرقره، دکمه، کیف و کمربند و پارچه، لباس، و … می شد. ۱
در فروردین ۱۳۹۴ لیستی از عمده ترین کالاهای وارداتی ایران از ترکیه در خبرگزاری ها منتشر شد. رییس شورای بازرگانان ایران و ترکیه با ارائه آماری از وضعیت مبادلات تجاری ایران و ترکیه در سه ماه آخر سال گذشته گفت: در این دوره زمانی ایران ۸۷۵ میلیون دلار کالا از ترکیه وارد کرده که شامل طلا، جواهرات، پوشاک، محصولات چرمی، میوه، سبزیجات و فندق می‌شود. … ترکیه در زمستان سال گذشته ۳۵ میلیارد و ۸۱۶ میلیون دلار صادرات داشته که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۶٫۸ درصد کاهش دارد اما فقط در ماه قبل (اسفند ۹۳) معادل ۱۱ میلیارد دلار صادرات داشته است. ۲
در سال ۹۵ نیز پاشنه بر همین روال می چرخیده است. و به جز انواع و اقسام مواد غذایی که به طور رسمی وارد کشور می شوند، نوشابه یکی از اقلام وارداتی از ترکیه بوده است. و بر اساس آمار گمرک، در ۱۰ ماهه این سال ۶۳۴۴ تن نوشابه به ارزش ۱۰۶۵۶۶۲۲۴۷۱۹ ریال وارد کشور شده است. اتریش، ارمنستان، امارات متحده عربی، آلمان، ترکیه، جمهوری کره، دانمارک، لهستان و هلند صادرکنندگان نوشابه به ایران در سال جاری بوده‌اند. ۶۲ درصد واردات نوشابه ایران از مبدأ ترکیه بوده است. سهم هلند ۱۹ و کره جنوبی ۷ درصد اعلام شده است. ۳
لغو تحریم ها علیه ایران همچنین موجب افزایش تجارت جهانی در ترکیه شده است. حجم مبادلات تجاری بین دو کشور هم اکنون به حدود ۱۴ میلیارد دلار می رسد. بر اساس برخی برآوردها، این رقم در سال ۲۰۱۶ دو برابر خواهد شد. اتحادیه یونایتد برندز، که سازمانی متشکل از بسیاری از برندهای خرده فروشی است، قرار بود در آغاز ماه سپتامبر هیئتی را به ایران اعزام کند. بر اساس اعلام این اتحادیه، ۲۰ برند معروف ترک در طی ۳ سال آینده ۵۰۰ فروشگاه در ایران دایر خواهند کرد. در میان این برندها، می توان به اسامی ای نظیر بوینر، واکو، دسا، دریمود، ماوی، ایپک یول و مودو اشاره کرد.
در ۲۹ بهمن ۹۶ لیست دیگری از واردات ایران از ترکیه منتشر شد، پس از آنکه مدتی از حضور تخم مرغ های ترکیه در سفره های ایرانیان می گذشت. در این لیست که در پی اختلافات درونی و برای حمله به دولت از سوی جناح دیگر منتشر شد، اطلاعات جدیدی از رابطه اقتصادی ترکیه با ایران روشن شد. خبرگزاری تسنیم اعلام کرد که در سال گذشته حدود ۳۱درصد از واردات۶/۴۳ میلیارد دلاری از محل تعرفه آنهم با حقوق ورودی ۵ درصد وارد کشور شده است.
این خبرگزاری لیست این کالاها به شرح زیراعلام کرد:
۱- واردات سه مورد سیگار برگ که قیمت هر نخ آن برای مصرف کننده ایرانی ۲۶۵۰۰ تومان تمام شده است. / واردات ده ها مورد پتو به مبلغ دهها میلیون دلار که در سه مورد آن پتو با کرک حیوانات خارجی وارد کشور شده است / دهها میلیون دلار توتون قلیان با حقوق ورودی ۵ درصدی وارد کشور شده در حالیکه دستگاه نوار قلب – دستگاه بازکننده عروق - دریچه اکسیژن هوا در اتاق عمل حقوق ورودی ۱۵ درصد دارد واردات ۱۰مورد لاکهای رنگ کننده/ یک مورد ۱۶۰تن گل ولای فاضلاب از کشور ترکیه با تعرفه ۳۸۲۵۲۰۰۰ / واردات ده ها میلیون دلار لوازم خانه داری وپاکیزگی برای سرویس بهداشتی با تعرفه ۳۹۲۴۹۰۰۰ / واردات ۶مورد گیلاس شیشه ای پایه دار در محموله های چندین میلیون دلاری / واردات ۴۲مورد محموله سنگین کاغذ رولی سیگار / واردات ۲۶ محموله بزرگ به ارزش دهها میلیون دلار کالسگه بچه با تعرفه۸۷۱۵۰۰۰۰ / واردات ۱۵ مورد محموله کراوات به ارزش دهها میلیون دلار / واردات ۱۲مورد محموله کلاه کیس با تعرفه۶۷۰۴۹۰۰۰ و ۶۵۰۴۰۰۰۰ / واردات یک میلیون و دویست هزار دلار بیل وکلنگ با تعرفه ۸۲۰۱۳۰۰۰ و۸۲۰۱۱۰۰۰ / واردات ۶۶ محموله کیسه خواب و کیف دستی / واردات ۷۳۸۰۰ دلار شتر از افغانستان و بسیاری دیگر از کالاهای غیر ضروری که تولید کننده و کارگر آن در کشور بیکار است. ۴
بخشی از این کالاها از ترکیه وارد شده بود. انتشار آمار واردات “کود انسانی” یا «گل‌ولای فاضلاب» به کشور، سر و صدای زیادی در فضای رسانه‌ای به پا کرد و رسانه‌ها بار دیگر در مواجهه با این ردیف وارداتی به کشور، انتقاداتشان از نبود مدیریت و نظارت در حوزه واردات را از سرگرفتند. طی پیگیری ها مشخص شد که گروه صنعتی و پژوهشی فرهیختگان زرنام که یک شرکت دانش‌بنیان است اقدام به واردات این کالا به کشور برای راه‌اندازی تصفیه‌خانه صنعتی خود کرده است! چرا که سیستم‌های نوینی برای تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در دنیا ابداع شده که با استفاده از «بیوماس گرانول باکتری» که زیست توده‌ای هستند، راندمان تصفیه فاضلاب را بالاتر می‌برند. و نوید داده شد که “با توجه به اینکه تولید‌مثل در این باکتریها وجود دارد از این پس ایران هم یکی از قطب‌های تولید این باکتریها خواهد بود و مانند برخی کشورهای دیگر می‌تواند در زمینه صادرات این محصول فناورانه نیز ورود کند. و دیگر نیازی نیست شرکت‌ها و کارخانجاتی که به فکر تصفیه فاضلاب و پسماندهای خود هستند، این گرانول باکتریها را وارد کنند و می‌توانند از ما بخرند. ۱۸۰ تن از این کالا وارد شده که به گفته مسوول شرکت ارزش آن کمتر از ۱۱ هزار دلار بوده است. ۵
در پی این اخبار تکذیب و اظهارات پی در پی مسوولان مجلس نیز به این موضوع ورود کرد. پس از مدتی هم ماجرا به فراموشی سپرده شد.
ساخت و ساز هم یکی دیگر از منافع “ملی” ترکیه در ایران است. شرکت های ترکیه در زمینه ساخت مسکن ( از نوع مسکن مهر) نیز مشارکت داشتند. پروژه کوزو در فاز ۱۱ پردیس با تعهد ساخت ۳۳۳۳۵ واحد توسط این شرکت ترکیه‌ای، مشتمل بر ۵۶۵ برج ۱۵ طبقه در منطقه صعب‌العبور دره آرا پردیس با پیشرفت فیزیکی ساختمانی حدود ۹۰ درصد در دست اجرا می‌باشد. عملیات در تعهد کوزو شامل آماده‌سازی، محوطه‌سازی، زیرساخت (آب و فاضلاب و برق)، روبنایی (مسجد، مدرسه،کلانتری و تجاری) بوده و شرکت سازنده تاکنون بیش از ۴۵۰۰ واحد را در محله ایرانشهر و آرمان‌شهر و ۱۴۷۵ واحد در محدوده فاز ۴ جنوبی با رویکرد محله محور، به متقاضیان محترم تحویل داده است. ۶
اما کمی بعد خبر تعطیلی فاز ۱۱ مسکن مهر پردیس که به دلیل اختلافات مالی شرکت کوزو ترکیه با عمران پردیس در رسانه ها دولت منتشر شد. اما تلاش زیادی شد که این اختلاف سریع تر حل شودتا مبادا منافع ملی ترکیه در ایران به خطر بیافتد. در اواخر شهریور ماه نماینده تام‌الاختیار رییس هیئت مدیره شرکت کوزو ترکیه با بیان اینکه بانک مسکن مجوز پرداخت هفت میلیارد تومان به شرکت ترکیه‌ای کوزو را صادر کرد گفته بود: اوایل بهار سال آینده پروژه ۳۳ هزار واحدی مسکن مهر کوزو به اتمام می رسد. شرکت مذکور برای تحویل این واحدها درخواست حدود ۲۰ میلیارد تومان را از شرکت عمران پردیس کرده است.
شرکت کوزو در دولت احمدی نژاد در پرند نیز برج‌هایی ساخته است. آپارتمان هایی بدون کیفیت که از همان ابتدای شروع عملیات ساخت برج های موسوم به کوزو در فاز ۶ پرند و در بیابان هایی بی آب و علف، کارشناسان نسبت به تمامی مشکلاتی که در آینده بر ساکنان این منطقه به وجود خواهد آمد، هشدار داده بودند. از مشکلات ناشی از تامین پرهزینه خدمات زیربنایی از جمله آب و برق و گاز گرفته تا ساخت مدرسه، بیمارستان، کلانتری، واحدهای تجاری و… اما در آن روزها، مسئولان وقت آنچنان در فکر بالا بردن آمار ساخت واحدهای مسکن مهر بودند که کمیت را بر کیفیت ترجیح دادند و درنتیجه حالا نه تنها بسیاری از ساکنان این واحدها گرفتار زندگی پر زحمت در برج های کوزو شده اند بلکه آن آسیب هایی که نسبت به آن هشدار داده شده بود، به سرعت بروز پیدا کرده است. ۷
با وجود اختلاف میان دولت احمدی نژاد و روحانی، سیاست های دولتی در قبال شرکت کوزو ترکیه و حفظ منافع “ملی” ترکیه یکسان و در یک راستا بوده است و سود این شرکت ها و بنگاه های اقتصادی ترکیه به قیمت بی توجهی کامل به منافع زحمتکشان ایران تامین شده است و به خوبی نشان می دهد که حمایت از تولید داخلی و تلاش برای رفع بیکاری و کارافرینی و … همه شعارهایی بیش نیستند.
دیگر لازم نیست به موارد دیگری از جمله ماجراهای پرونده بابک زنجانی و خرید شرکت حمل و نقل برای داماد اردوغان با پول نفت و… اشاره شود. “مشت نمونه خروار است” و طبیعی است که دولت ترکیه در مقابل ترامپ از منافع “ملی” اش (تو بخوان سرمایه داران ترک) حرف بزند. می ماند زحمتکشان ایران که در این گذر باز در می یابند که جز به اتحاد و همبستگی خود نمی توانند تکیه کنند و نباید امیدی به بهبود اوضاع به دست بخشی از سرمایه سالاران حاکم داشته باشند.
هاله صفرزاده
کانون مدافعان حقوق کارگر